چه قلم ها که در راه هدایت ستیزی و هدایت شناسی فرسوده نشد ولی ای کاش خودکشی او (که نه توجیه پذیر باشد) همچنانکه مسبوق است، دستاویز قرار نمی گرفت و نگیرد و یکبار هم که شده کنهِ نوشته هایش در بوتۀ آزمایش واقعی برای قیاس او با نه به اصطلاح رقبای وطنی اش، بلکه با آثار نویسنده های فرا ملّی هم عصرش(مثلا رمانهای پس از باران و فاحشه خانه ها تعطیل است از ارنست همینگوی، مسخ کافکا، بیگانه آلبر کامو و …) قرار گیرد و آثارش نه در باب دین ستیزی و دین گریزی و بیهوده فرسایی در مثلاً روانکاوی کمبودهای روانی و عقده های اجتماعی اش (که با توجه به موقعیّت او در خانواده ای از عالی منصبان قضایی، مالی و نظامی و رفت و آمدهایش با خانواده های سرشناس فرانسوی، داشتن کمبود اجتماعی، روانی و جنسی را برایش دور از ذهن نموده و بیشتر دستاویز مغرضان هدایت ستیز بوده است.) بلکه در تحریف واقعیّات در پی شاید فهم حقایق (که به نظر ناممکن برسد) که مانیفست خود صادق خان نیز بوده است نقد شود.
سووشون روایت‌گر قسمتی از زندگی زری و یوسف، در هنگامه ای است که کشور ایران در بحبوحه‌ی جنگ جهانی اول توسط نیروی‌های متفقین اشغال شده است. یوسف، خان زاده‌ی از فرنگ بازگشته‌ای که به واسطه تحصیل در غرب، دید وسیعی نسبت به مسایل اجتماعی دارد و به همین مناسبت، رفتار متفاوتی را با رعیت در پیش گرفته و در نتیجه از مقبولیت مناسبی بین آنها برخوردار است. زری، که او نیز به واسطه تحصیل در دبیرستان انگلیسی‌ها، علاوه بر آشنایی کاملی که با زبان انگلیسی پیدا کرده، آشنایی مختصری نیز با ادبیات غرب به دست آورده و به واسطه ازدواج با جوان روشنفکری چون یوسف و قرار گرفتن در فضای ارتباط‌های اجتماعی اطراف وی، دیگر نقش سنتی زن ایرانی را بر عهده ندارد و از آن فاصله گرفته. به این دو بازیگر اصلی رمان لازم است ابوالقاسم خان و خانم فاطمه برادر و خواهر یوسف و همچنین عزت الدوله، زن پرنفوذی که اکنون در هیبت یک خلافکار تمام عیار روزگار می‌گذارند را به عنوان شخصیت‌های اصلی اضافه کرد.
همۀ ما «بینوایان» را با حسی نوستالژیک دوست داریم و گویی نمی‌توانیم چهرۀ کوزت را، که با لباس‌هایی مندرس مقابل عروسک مورد علاقه‌اش ایستاده است، فراموش کنیم. هیچ کس ژان والژان، و ژاور و خانوادۀ تناردیه را فراموش نمی‌کند و حتی گاه کسی که را مدام در حال کار و تلاش است و سختی می‌کشد کوزت می‌نامد. دختران بدجنس تناردیه با قیافه‌های زشت و لوسشان همیشه در خاطرمان است، یادمان نمی‌رود که ژان والژان فقط به جرم دزدیدن یک نان نوزده سال از عمرش را در زندان سپری کرد. پس از گذر زمانی طولانی هنوز هم بینوایان برای همه زنده است و در خاطرها ماندگار؛ گویی گذر زمان نتوانسته است از اهمیت و ماندگاری آن در ذهن مردم جهان بکاهد.
طنز یکی از ارکان سترگ و قابل اعتنای شعر فروغ است. از دید تکوینی، طنز او برآیندی است از مشاهدات و تجربیات و اندیشهوری های پویا و انتقادی او در چگونگی وضعیت خصوصی و موقعیت اجتماعی. این طنز نماینده گسترشیافتگی نگاه و بینش او و چگونگی درک کلی وی از انسان و جهان نیز هست. در شعر فروغ، طنز از هجو جداناپذیر است. زیرا هرآنچه که در این شعر بهعنوان طنز رخ مینماید جایجای سر از هجو درمی‌آورد، آنهم از هجوی آشکارا جسورانه و پردهدرانه. بنابراین، در شعر فروغ می‌توان از وجود «طنز هجوآمیز» سخن گفت.
گابریل گارسیا مارکز و اصولا ادبیات جهان از طریق واسطه ها به ما می رسد و «صد سال تنهایی»، شاهکار مارکز، از طریق مرحوم فرزانه به دست ما رسید. بنده به واسطه نوع مسئولیتم در فارابی، فرزانه را دیده بودم. در سال هایی که اقتباس ادبی برای سینما نفسی می کشید، مرحوم فرزانه از ایتالیا آمده بود که رقم ناچیز حق الترجمه خود را بابت رمانی که ترجمه کرده بود از ما بگیرد. سیگار پشت سیگار روشن می کرد و زاویه دیدی نادر به سینما و ادبیات داشت؛ مثلا سینمای کیارستمی را نمی پسندید. او از رمان کوتاهی که نوشته بود دفاع جانانه می کرد و وقعی به کلیات روشنفکری زمانه خود نمی گذاشت. (برای مثال راجع به مجرد ماندن خودش عقاید غریبی داشت و صد البته از تجردش دفاع می کرد، با وجود حتی پیری...).
«نی‌نامه» را چکیده‌ی مثنوی معنوی دانسته‌اند، از این رو که مولانا عصاره‌ی کلام‌اش را سال‌ها بعد از اتمام مجموعه در قالب ۳۴ بیت نگاشته و به عنوان مطلع بر دفاتر شش‌گانه افزوده است. از این جهت اهمیت این بخش اگر بیشتر از کلیت اثر نباشد، بی‌شک کمتر از آن هم نیست. در این نوشتار اما به دنبال نگاهی نو به این ابیات‌ایم. نگاهی که گاهی سر از فلسفه‌ی هایدگر درمی‌آورد و گاهی سر از عرفان بودیستی، گاهی نقب به غزلیات حافظ می‌زند و گاه روزنی به رباعیات خیام می‌گشاید. با این همه از آن‌جا که روحیه‌ی پژوهش همواره دست یازیدن به افق‌های جدید است، این طریقت را موجه می‌دانیم. چه اشکالی دارد که برای یک بار هم که شده از حیطه‌ی ادبیات مدرسه‌ای بیرون بیاییم و آثار کلاسیک را از نو در محک تفسیر قرار دهیم؟ این نوشتار پیش از آنکه هر گونه ادعای نیل به حقیقت را داشته باشد، تلاشی است در تحقق این دگربینی.
شاید در میان خیل شاعران قبل و بعد از انقلاب اسلامی کمتر شاعری را سراغ داشته باشیم که مقبولیت عام و خاص را درکنار حفظ وجهه اخلاقی و شخصیتی شعر، با هم داشته باشد و با تسلط خویش بر قوالب و سنت شعر ایرانی، در هر سبکی که بنویسد، شاهکار آفریده باشد. بی‌شک شهریار ملک سخن، در گوشه تنهایی‌های عمیق خویش وقتی منظومه «حیدر بابایه سلام» را خلق می‌کرد، در ناخودآگاهی از احساسی جهانی چنگ زده بود که سابقه‌اش را در اشعار فارسی او – چون «ای وای مادرم»– نیز خوانده‌ایم. شهریار بعد از کلاسیک‌های بزرگ شعر ترکی مثل فضولی و نسیمی حتی نزدیک‌تر‌هایی مثل علی آقا واحد، شیوه تغزلی قدمایی را همچنان حفظ می‌کند اما انگار روح «عاصی و روشنی نگار» میرزا علی اکبر صابر است که در امتزاج با نغمه‌های عاشقانه، شاهکار‌هایی چون «گئتمه ترسا بالاسی» یا «خان ننه» را می‌سازد. دغدغه‌های انسانی او در شعر معاصر ترکی را از چند جهت می‌توان به بررسی نشست.
شاهرودی را می‌توان شاعری دانست که اشعارش رنگ و بویی اجتماعی دارد، اما پیش از تحلیل این ویژگی در اشعار او، بد نیست توضیحی کوتاه درباره ویژگی‌های کلی این نوع شعر بیاید. باید گفت شعر اجتماعی اگرچه مانند شعر سیاسی به حوادث اجتماعی و مردمی اطراف خود بی‌اعتنا نیست و این حوادث نقش پر رنگی در شکل‌گیری آن دارند، اما بر خلاف شعر سیاسی، پیش و بیش از آنکه به گفتمان‌های سیاسی و گزاره‌های ایدئولوژیک اختصاص داشته باشد، روابط و مناسبات انسانی را مد نظر قرار می‌دهد. از همین رو است که شعر اجتماعی می‌تواند برای مردمانی از هر کجای دنیا خواندنی باشد و آنان با شعر اجتماعی همذات‌پنداری خواهند کرد.
ادبیات پیش رومانتیک با انتشار رمان "پاملا" اثر "ساموئل ریچاردسون" در ۱۷۴۰ آغاز شد. رمانتیسم بیش از اینکه یک جریان ادبی و هنری باشد، مرحله‌ای ازحساسیت اروپایی است که ابتدا در اواخر قرن ۱۸در انگلستان و آلمان و سپس در ایتالیا، اسپانیا و کشورهای اسکاندیناوی شروع شد. اصطلاح رمانتیک به معنای گفتار و نوشتاری است که تخیل برانگیز بوده و به توصیف مناظر و مکان‌های طبیعی، بیان آزاد حساسیت‌های انسان و احساسات او می‌پردازد و تائیدی بر حقوق فردی است.
نخستین باری که خود واژه «سانسور» در تاریخ ادبیات نوشتاری استفاده و ثبت شده به متون بر جا مانده از سال ۴۴۳ میلادی برمی گردد. از آن به بعد و از روزی که صنعت چاپ، حتی در ابتدایی ترین نمونه اش روی کار آمد سانسور روزنامه ها و سپس کتابخانه ها نیز شکل گرفت و تا امروز ادامه دارد و حتی در کشورهای صنعتی و مدعی آزادی بیان هم نمونه هایی از سانسور آثار ادبی دیده می شود که در این نوشته می کوشم خلاصه ای از این نمونه ها و آثار را بررسی کنم. اما پیش از آن بهتر است هدف از سانسور را بررسی کنیم.
