تاریخ مطبوعات در ایران نزدیک به ۸۹ سال از عمر خود را در دوره قاجاریه گذرانده است. نخستین روزنامه ایرانی در زمان سلطنت محمدشاه قاجار به همت میرزا صالح شیرازی کازرونی، روزنامه‌ای بی‌نام مشهور به کاغذ اخبار Newspaper به‌صورت ماهیانه و در دو صفحه به خط نستعلیق و چاپ سنگی در روز دوشنبه بیست‌و‌پنجم ماه محرم ۱۲۵۳ قمری(اول ماه مه ۱۸۳۷م) منتشر شد. کاغذ اخبار دوره انتشار محدودی داشت و از سال ۱۲۵۳ ق تا ۱۲۵۶ انتشار یافت. چهارده سال پس از انتشار «کاغذ اخبار» در سال ۱۲۶۵ ه ق. ۱۸۴۹م دومین روزنامه ایران با نام «زاهاریرادی باهارا» (شعاع روشنایی) به زبان کلدانی(آشوری) و به‌صورت ماهانه در شهرستان رضائیه(ارومیه) انتشار یافت. سی‌و‌هفت روز بعد از انتشار روزنامه «زاهاریرادی باهارا» و در سومین سال حکومت ناصرالدین‌شاه، روزنامه «روزنامچه اخبار دارالخلافه تهران» روز جمعه پنجم ربیع‌الثانی ۱۲۶۷ ه ق. ۱۸ بهمن‌سال ۱۲۲۹ه ش.۷ فوریه ۱۸۵۱م به اهتمام میرزا تقی‌خان امیر‌نظام و به صورت هفتگی آغاز به انتشار کرد. این روزنامه از شماره دوم به «وقایع اتفاقیه» تغییر نام داد و از شماره چهارصد‌وهفتاد‌ودوم به نام «روزنامه رسمی دولت علیه ایران» منتشرشد. وقایع اتفاقیه پس از سه سال انتشار با نام جدید روزنامه «دولت علیه ایران» به‌صورت مصور منتشر شد. این نشریه بعد از مدتی انتشار به روزنامه «دولتی» تغییر نام داد. انتشار این روزنامه تا سال ۱۳۲۴ ه ق تحت عنوان «ایران» ادامه داشت و بعد از مدتی وقفه در سال ۱۳۲۹ ه ق با نام روزنامه «رسمی دولت ایران» منتشر شد. در سال ۱۲۸۳ ه ق. ناصرالدین شاه تصمیم می‌گیرد به‌جای یک روزنامه چهار روزنامه منتشر شود. روزنامه دولتی بدون تصویر. روزنامه دولتی مصور، روزنامه ملتی و روزنامه علمی و پس از چند سال یعنی در سال ۱۲۸۸ روزنامه‌های متعدد تبدیل به یک روزنامه به‌نام روزنامه «ایران» ارگان رسمی دولت می‌شود. نوع دیگری از روزنامه‌ها در عهد ناصری به‌چشم میخورد که هنگام مسافرت شاه به ایالات مختلف منتشر می‌شد. از جمله این روزنامه‌ها می‌توان به «اردوی همایونی»، «مرآت‌السفر» و «مشکوئ‌الحضر» اشاره کرد.تا اواخر حکومت ناصرالدین شاه و پس از آن، که گشایشی در فضای مطبوعاتی به‌وجود آمد روزنامه و روزنامه‌خوانی از حیطه دربار خارج و وارد جامعه آن زمان شد. روزنامه‌های بسیاری به‌صورت روزنامه‌های دولتی، نیمه‌دولتی و غیر‌دولتی در داخل و خارج کشور انتشار یافتند و به مرور زمان تعداد آنها فزونی گرفت. در این میان نسل جدیدی از نشریات در تبعید و روزنامه‌های خارجی فارسیزبان پای به عرصه وجود گذاشتند. افراد قابل‌توجهی از مبارزان و روشنفکران، روزنامه‌نگاران، نویسندگان و آزادیخواهان ایرانی که به کشورهای اروپایی، هندوستان، مصر، عراق، عثمانی و… مهاجرت کرده بودند، با چاپ روزنامه‌های فارسى‌زبان در خارج از کشور و با هدف آگاه‌سازی و آشنایی مردم به حقوق سیاسی و اجتماعی خود زمینه‌ساز بیداری مردم شدند. از جمله این روزنامه‌ها می‌توان به روزنامه اختر چاپ استانبول، اشاره کرد.\
نخستین روزنامه برون‌مرزی
روزنامه اختر آغازگر انتشار مطبوعات برون‌مرزی ایران است که به مدت بیست‌و‌دو سال، بین سالهای ۱۲۵۴ تا ۱۲۷۵ شمسی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۱۳ قمری و ۱۸۷۵ تا ۱۸۹۶ میلادی منتشر شد. نخستین شماره روزنامه اختر در روز پنجشنبه ۱۶ ذیحجه سال ۱۲۹۲ه ق برابر با ۲۳ دی ۱۲۵۴ و۱۳ ژانویه ۱۸۷۶در استانبول(عثمانی سابق) انتشار یافت.
روزنامه اختر به تشویق میرزا نجف قلی‌خان تبریزی، یکی از مأموران دولت ایران در پایتخت عثمانی و با حمایت سفیر ایران در دولت عثمانی، میرزا محسن‌خان معین‌الملک و کمک مالی دولت ایران و پشتوانه مالی میرزا‌مهدی تبریزی، تاجر ایرانی مقیم پایتخت عثمانی، تأسیس شد. مؤسس و مدیریت روزنامه با آقا محمد‌طاهر تبریزی قراچه‌داغی که در بیست‌و‌چهار سالگی براى تجارت از تبریز به استانبول مهاجرت و در آنجا اقامت گزیده بود و سردبیری آن با میرزا نجفعلی‌خان خویی مترجم و نایب سفارت ایران بود.
اختر در آغاز تأسیس، غیر از جمعه‌ها و یکشنبه‌ها، هر روز و پس از مدتی هفته‌ای دوبار، شنبه‌ها و چهارشنبه‌ها و در سالهای آخر هفته‌ای یکبار در ۸ صفحه و با چاپ سربی انتشار می‌یافت. این روزنامه نخستین نشریه فارسیزبان بود که با حروف سربی به چاپ می‌رسید. این روزنامه در سرمقاله نخستین شماره، در هدف از انتشار خود می‌نویسد:
«روزنامه و گازت، روشنایی بخش آفاق مدنیت است و کحل الجواهر آفاق، ترقی ملک و ملت، فلک، دانش را ماهی است تابان و آسمان هنر را مهری است درخشان. راستی جویان را مجموعه لطایف آثار است. آگاهی خواهان را جریده و خلاصه افکار. تقویم وقایع گذشته و حال است. با اینکه زبان پارسی، از بهترین و شیرین‌ترین زبان‌های قدیمه مؤسسه و مستقله است و زبان انبوهی از ساکنان قطعه شرق و ملل عظیمه اسلامیان است و زبانی است که در نزد تمامی ملل متمدنه، مسلم به مطبوعی است و امروز هم جزء عمده زبان دولت علیه عثمانی است. در همچنان پایتخت سعادتمند، تاکنون روزنامه‌ای بدان‌لسان، ترتیب نشده بدین موجب جمعی از پارسی‌دانان که در اطراف جهانند از درک این چنین نعمت بزرگ نیز محروم مانده و فی‌الواقع مغبون شده‌اند. لهذا در عهده خود می‌شناسیم که در این گازت بدون تجویز وقوع انحراف از این شاهراه راستین از حوادث و وقایع مناسبه و یومیه و از مسائل شرقیه و از تجارت، علم، ادب و از سیاسیات و هرگونه مواد نافعه سخن گوییم…»
اختر از نخستین روزنامه‌های ایرانی و فارسیزبان بود که در اواخر حکومت سلسله قاجار در خارج از ایران چاپ و منتشر می‌شد. در دوره ناصرالدین شاه بیش از ۵۰ روزنامه در داخل و خارج کشور منتشر شد که یکی از مهمترین آنان روزنامه «اختر» بود.
اختر نشریه‌ای پیشرو و مترقی بود. نویسندگان اختر که نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری در روشنگری، هدایت و بیداری ایرانیان داخل و خارج کشور داشتند، از روشنفکران، آزادیخواهان، رجال و بزرگان مشهور آن زمان، مانند میرزا آقاخان کرمانی(عبدالحسین سیرجانی)، شیخ احمد روحی، میرزا مهدی‌خان تبریزی(منشی اختر و ناشر حکمت در قاهره)، میرزا‌علی محمد‌خان کاشانی(ناشر ثریا و پرورش)، آقا محمد‌طاهر تبریزی، حاجی میرزا نجفعلی‌خان دانش خویی، سیدجمالالدین اسدآبادی، احمد روحی‌کرمانی، میرزا‌حسین خبیر‌الملک، میرزاحبیب اصفهانی، میرزامهدی‌خان معروف به اختر، حاجی رضاقلی خراسانی، میرزا‌مهدی تبریزی ملقب به زعیم‌الدوله، طالبوف تبریزی، فتح‌الله خان شیبانى، میرزاحبیب دستان، میرزا نجفعلی‌خان دانش تبریزی، میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله و… بودند که با طرح دیدگاه‌های انتقادی خود، مسائل و مشکلات جامعه آن روز ایران را مورد بررسی قرار داده و با مقالات و اشعاری که در صفحات آن به چاپ میرساندند، بشدت سیاست‌های حکومت و تمام سازمان‌های سیاسی و اداری کشور را نقد می‌کردند. مطالب و مقالات اختر به ندرت با نام واقعی اشخاص به‌چاپ می‌رسید. در این میان حجم قابل‌توجهی از مطالب اختر نوشته خوانندگان آن بود.
اختر را می‌توان یکی از عوامل تشکیل و شکل‌گیری نخستین هسته‌های مبارزه با استبداد ناصری در بیرون از کشور، پیروزی جنبش ضد استعماری واگذاری انحصار تنباکو و توتون(قرار داد تالبوت) به یک شرکت انگلیسی از سوی ناصرالدین شاه، در سال ۱۲۶۹ ش/۱۸۹۰م و وقوع انقلاب مشروطه در ایران، دانست. روزنامه‌ای که در ایران، قلمرو عثمانی، قفقاز، عراق و هندوستان از شهرت بسیاری برخوردار بود.
چنانچه ناصرالدین شاه که به حکام ولایات امر به ممانعت از توزیع روزنامه‌های خارجی از جمله «اختر» در داخل کشور کرده و در نامه‌ای خطاب به صدراعظم خود امین‌السلطان می‌نویسد: «این روزنامه اختر باز فضولی‌های زیادی می‌کند. نسخه آن را دیدم می‌دهم بیاورند. آرتیکل‌های بدی نوشته شده است. ملاحظه بکنید. این روزنامه این دفعه باید جداً قدغن و سخت بشود که پستخانه قبول نکرده و نیاورند به ایران. حتی به چاپارهای انگلیس و روس و فرانسه هم قدغن بکنید که از این به بعد روزنامه اختر نیاورند به ایران. به امین‌الدوله دستخط نوشتم. شما هم تأکید کنید که از این تاریخ دیگر روزنامه نیاورده منتشر نکنند. به سفرا هم خودتان قدغن بکنید که چاپارهای آنها روزنامه اختر را قبول نکرده نیاورند.البته.»[۱]
با این امریه، در زمان صدارت امین‌السلطان پخش و مطالعه آن از سوی دربار به کلی ممنوع می‌شود. حکومت از ورود روزنامه اختر به داخل کشور جلوگیری کرده و اگر روزنامه را در سرحدات مرزی نزد شخصی یا اشخاصی کشف و ضبط می‌شد، با آنان به شدیدترین وجه برخورد می‌کردند با این همه روزنامه‌های دیگر و اختر به وسىله سفارتخانه‌ها و کنسولگری کشورهای مختلف وارد ایران می‌شد. زیرا دولت ایران و مأموران مرزی حق کنترل و بازرسی محموله‌های آنها را نداشتند.
میرزا علی‌اصغر‌خان امین‌السلطان نیز سالها بعد، در دوران حکومت مظفرالدین شاه به عنوان صدارت عظما، در دهم ذیحجه ۱۳۱۸ ه ق.۱۲۸۰ه ش، طی اعلانی که در روزنامه ایران به چاپ رسید درباره ممنوعیت ورود نشریات فارسیزبان چاپ خارج، اعلام می‌دارد: «شبهه نیست که روزنامه که خارج از مملکت و دور از مرکز دولتی نگارش یابد روزنامه آن مملکت خوانده نمی‌شود چرا‌که مرآت حقایق احوال واعمال آن دولت نیست و به جهات عدیده بری از شوایب کذب وخلاف و اشتباه نتواند بود. لهذا به حکم دولت همه آن جراید قدغن و ممنوع از ورود به داخله ایران شد و بعد از این نیز ابداً اجازه ورود و دخول به ایران را نخواهند یافت.»
اما با این همه، دوران پیش و پس از انقلاب مشروطیت در ایران در دهه اول قرن بیستم میلادی را باید تا اندازه‌ای مرهون روشنگری، مجاهدت و فداکاری نویسندگان نشریات خارج از کشور و چند روزنامه چاپ داخله و بخصوص روزنامه اختر دانست. روزنامه‌ای که در ایران، قلمرو عثمانی، قفقاز، عراق(بین النهرین) و هندوستان از شهرت بسیاری برخوردار بود.
«در مدت بیست‌سال آخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار(۱۸۹۶ـ ۱۸۷۶) در حالی که از میان نزدیک به ۱۲ روزنامه منتشره در ایران، فقط یک روزنامه به‌نام «مدنیت»، غیر‌دولتی بود که در شهر تبریز انتشار می‌یافت. سایر روزنامه‌ها مانند «شرف» یا «ناصری» و… همگی به حکومت وابسته بودند.
مطبوعات فارسیزبان خارج از کشور که تعداد آنها تا آغاز قرن بیستم، ۲۲ عنوان بود، در آسیای مرکزی، هندوستان، مصر، عراق، عثمانی، فرانسه و انگلستان انتشار می‌یافتند و عمدتاً توزیع آنها در داخل کشور از سوی ناصرالدین شاه ممنوع شده بود.
از مهمترین این روزنامه‌ها می‌توان به روزنامه‌های «اختر«(هفتگی، ۱۸۷۵م، استانبول)، «عروه الوثقی» به مدیریت سیدجمالالدین اسدآبادی(۱۸۸۲م، هفتگی، چاپ پاریس)، روزنامه «قانون» به مدیریت میرزا‌ملکم‌خان ناظم الدوله(۱۸۹۰م، ماهانه، چاپ لندن)، روزنامه «شاهسون» به مدیریت میرزا عبد‌الرحمن طالب‌اف(۱۸۸۹م، ماهانه، چاپ استانبول)، روزنامه «حکمت» به مدیریت میرزا مهدی تبریزی(۱۸۹۲م، ماهانه چاپ قاهره)، روزنامه «حبل‌المتین» به مدیریت سید‌جلال‌الدین، متخلص به ادیب و ملقب به مؤیدالاسلام(۱۸۹۳م، هفتگی، چاپ کلکته)، روزنامه «ثریا» به مدیریت میرزا‌علی‌محمد‌خان و سید‌فرج‌الله کاشانی(۱۸۹۸م، هفتگی، چاپ قاهره)، روزنامه«پرورش»(۱۹۰۰م، هفتگی، قاهره) اشاره کرد.»[۲]
اختری در آسمان مطبوعات
«مطابق آمارهای سفارت ایران در سرزمین عثمانی، تعداد ایرانیان ساکن در منطقه آناتولی(به استثنای بخش اروپایی عثمانی) ۱۰ هزار و ۸۰۰ نفر بودند که در ترکیه امروزی(بدون در نظر گرفتن استانبول) در بیروت، سوریه و… اقامت داشتند. از این رو لزوم وجود یک روزنامه فارسی در این سرزمین مشهود بود. بجز این عامل مسأله دیگری که وجود داشت این است که «زبان‌فارسی در عثمانی تا زمان سلطان محمود‌خان ثانی زبان دوم دربار و طبقه راقیه عثمانی شمرده می‌شد و هر ادیب و نویسنده فاضل عثمانی فارسی را در حد زبان ترکی از جهت خواندن و نوشتن می‌دانست. بنابراین انتشار روزنامه فارسی باید خیلی زودتر از این در استانبول صورت می‌گرفت». بنابراین ترویج زبان فارسی از دیگر دلایل حمایت از انتشار اختر توسط دولت ایران بود. سومین دلیلی که انتشار اختر و حمایت دولت ایران را از آن لازم می‌داشت مطالبی بود که روزنامه‌های عثمانی علیه ایران می‌نوشتند و می‌بایست یک روزنامه ایرانی حضور پیدا می‌کرد تا به این اتهامات پاسخ گوید. این‌گونه بود که در ابتدا دولتمردان ایرانی با انتشار یک روزنامه در این سرزمین موافقت کردند، روزنامه‌ای که البته به‌طور خصوصی اما با حمایت‌های مالی دولت منتشر می‌شد، اما بعدها بلای جان استبداد ناصری شد.
مدیر روزنامه اختر میرزا‌طاهر تبریزی و سردبیر آن حاجی‌میرزا مهدی اختر، هر دو پیش از انتشار اختر تاجر بودند. تمام دلایل گفته شده باعث شد تا دولت ایران در ابتدای انتشار اختر به یاری آن بشتابد. یکی از کسانی که در این میان بسیار به یاری روزنامه شتافت، معین‌الملک سفیر ایران در عثمانی بود. او در اصل فردی اصلاح‌طلب بود از سال۱۲۹۰ به عنوان سفیر ایران در عثمانی انتخاب شد و تا سال ۱۳۰۸ در این سمت باقی ماند. یکی از خدمات بزرگ وی نامه‌نگاری‌های متعدد او با دولت ایران بود که باعث شد دولت ایران کمک‌های فراوانی به روزنامه اختر کند. ۱۶ سال از ۲۲ سال انتشار اختر در زمان این سفیر روی داد.
روزنامه اختر در چاپخانه‌ای منتشر می‌شد که میرزا‌محمد طاهر تبریزی پیش از انتشار اختر آن را تأسیس کرده بود. در این چاپخانه علاوه بر اختر کتاب‌های بسیاری به زبان فارسی منتشر می‌شد. اداره اختر در محله «خان والد» بود. این محله محل تجمع و اسکان ایرانیان مقیم استانبول بود. طبق آمارهای موجود ۷۸۸ نسخه از روزنامه برای مشترکان آن ارسال می‌شده است.»[۳]
اختری مذهب
روزنامه اختر پیشرو و پیشاهنگ روزنامه‌های معترض به حکومت ایران بود. صفحات و مقالات این نشریه کارکرد فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی یک حزب فرا‌گیر را داشت. خوانندگان و طرفداران این روزنامه در مجامع خصوصی و عمومی، به تبلیغ و ترویج خط مشی و رهنمودهای روزنامه می‌پرداختند. آنچنان که مردم عوام، خوانندگان اختر را «اختری مذهب» می‌خواندند.
کاظم استادی در مطلبی با عنوان «روزنامه اختر و تغییر خط فارسی» در تشریح این واژه می‌نویسد: اختر نشریه‌ای مترقی بود و نقشی بزرگ در بیداری ایرانیان داخل و خارج کشور داشت. «…این روزنامه چنان اهمیتی در ایران کسب کرد که کلمه اختر به موزعان اطلاق می‌شد و در مجامع و محافل اخبار وقایع جاری به استناد روزنامه مزبور مورد بحث قرار می‌گرفت. برق تمدن از صفحات اختر بر قلوب مردم می‌تابید و ذوق روزنامه خواندن را در جامعه این روزنامه پدید آورد. نکته عجیب آنکه اختر به مرور زمان چنان شهرتی در قفقازیه، ایران، ترکیه، هندوستان، عراق و دیگر نقاط به‌هم زد که در بعضی از نواحی قفقازیه مردم عوام که روزنامه خواندن را نجس و گناه دانند خواص را که به خواندن روزنامه مذکور اشتیاق داشتند، اختری مذهب می‌نامیدند و بدین طریق «اختر» را آیینی می‌دانستند.»[ ۴]
ادوارد براون در کتاب معروف خود «تاریخ مطبوعات و ادبیات در دوره مشروطیت» اختر را روزنامه اى مؤثر در دوران خود دانسته است.
از گازت تا روزنامه
روزنامه اختر در هشت صفحه چهارستونی به قطع ۱۳×۸/۵ با چاپ سربی با چارچوب و یونیفورمی زیبا و کاغذ مرغوب و معمولاً به همراه گراور(تصویر) به چاپ می‌رسیده است. در روزنامه اختر مقالات سیاسی، اجتماعی، مذهبی و خصوصاً مقالات مربوط به تعلیم و تعلم و موضوعات فرهنگی مورد بررسی قرار می‌گرفت. «این نامه از هر گونه وقایع، اخبار و از سیاست و پلیتیک و علم و ادب و دیگر منافع عامه سخن می‌گوید. هفته‌ای یکبار طبع می‌شود. اوراق و نوشته‌های سودمند را بامتن آن می‌پذیرد. در نوشتن کاغذهایی که از خارج می‌رسد اداره آزاد است. کاغذی را که نوشته نمی‌شود صاحبش حق استرداد ندارد و کاغذهایی که پول پوست(پست) ندارد قبول نخواهد شد.» لوگوی روزنامه در طول زمان انتشار آن چند‌بار تغییر کرد. در نخستین شماره نام اختر به خط ثلث در میان صفحه به چاپ رسید. سپس در سالهای اول انتشار آن به شکل نستعلیق کلمه «اختر» در بالای صفحه درج می‌شده است. اما در شماره‌های سالهای واپسین روزنامه دو کلمه اختر تو در تو و به شکل قرینه به عنوان لوگو به‌چاپ رسید. در زیر عنوان نیز سال انتشار(۱۲۹۲) درج می‌شد و در زیر آن کلمه اختر LAKHTER به زبان فرانسه نوشته می‌شود. در سمت راست آن محل مطبعه و اداره خانه از شماره اول منطقه خان والده قید می‌شود. سالها بعد محل مطبعه و اداره خانه به پایین بابعلی در شارع «ابوالسعود» نمره ۶۲ منتقل و در سالهای پایانی آدرس روزنامه دوباره در اسلامبول منطقه خان والده، نگارش شده است. قیمت تکفروشی از یک غروش آغاز و به یک نسخه ۳۰ و ۶۰ پاره می‌رسد. قیمت سالیانه در شماره اول شش‌ماه، ۴ مجیدیه [واحد پول قدیم عثمانی] سفید.اجرت پوست(پست) سالیانه در داخله ۳ و برای خارجه ۶ مجیدیه سفید افزوده خواهد شد. چند سال بعد نیز نرخ اشتراک با نرخ‌های جدید به‌چاپ می‌رسد: «تعرفه به دلالت سالیانه، در دارالسعاده اسلامبول ۴ مجیدی سفید، دیگر ممالک محروسه ۵ مجیدی سفید. ممالک محروسه ایران ۲۵ قرآن، ممالک هندوستان و بنادر ۱۲ روپی، ممالک روس و قفقاز ۱۰ روبل کاغذی، ممالک اروپ و عربستان ۲۵ فرانک. اجرت پست همه جا برعهده اداره است.» تا سالهای پایانی قیمت تکفروشی و هزینه اشتراکات چندین بار افزایش می‌یابد. اختر در شماره سالهای نخست خود به جای «روزنامه» واژه «گازت» را به‌کار می‌برد و گاهی هم واژه‌های «روزنامه» و «گازت» در کنار هم آورده می‌شود. از شماره اول سال اول اختر تا شماره ۵ سال ششم. ۲۸ محرم ۱۲۹۶/ ۲۹ ژانویه ۱۸۷۸م، سرلوحه آن با «این گازت»، از شماره ۷ همان سال.۱۳ صفر ۵/۱۲۹۶ فوریه ۱۸۷۹م. با «این نامه…» شروع می‌شود. تا آنکه از شماره ۲۹ سال دوازدهم.۲۸ ربیع‌الثانی۱۳۰۳/ فوریه ۱۸۸۶م. «این نامه» جای خود را به «در این روزنامه…» می‌سپارد. البته از شماره اول سال چهارم.محرم ۱۲۹۵. در متن اختر معمولاً لغات «اخبارنامه» یا «روزنامه» بدون همراهی «گازت» به کار می‌رود و به‌تدریج «روزنامه» جایگزین «اخبارنامه» می‌شود[۵]. از مهمترین جهت‌گیری‌ها و رویکرد‌های این نشریه اعتقاد به حضور فعال زنان در مشارکت‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه ایران بوده و برای تحقق اهداف فوق سالها به انتشار مقالات و موضوعات مختلف در این زمینه می‌پردازد. از دیگر مسائلی که سالها اختر در رد یا تأیید آن کوشید، ماجرای اصلاح خط و الفبای فارسی بود که میرزا‌فتحعلی آخوندزاده به عنوان نخستین فرد در سال ۱۲۷۴ قمری/۱۸۵۷ میلادی آن را مطرح و به اصلاح الفبا توجه نشان داد و نظریات خود را در رساله «الفبای جدید» نوشت. پس از آن با الفبای ابداعی ! میرزا ملکم خان که به الفبای ملکمی معروف شد، موضوع جدی تر می‌شود. روزنامه اختر از سال سوم انتشار، ۱۲۵۶ ه ش. تا سال دوازدهم. ۱۲۶۵ ه ش، ۹ مطلب پیرامون رد یا تأیید اصلاح و تغییر خط منتشر می‌کند و از سال دوازدهم تا پایان انتشار روزنامه اختر.۱۲۷۵ ه ش، مطلبی پیرامون این موضوع در اختر منتشر نمی‌شود.
توقیف اختر
اختر در طول دوره بیست‌و‌سه‌ساله حیات خود دو بار از چاپ باز می‌ماند. یکبار به دلیل مشکلات مالی در سال دوم انتشار خود از ۱۸ ربیع الاول تا ۲۵ شهر ذیحجه الحرام سال ۱۲۹۳ ه ق تعطیل می‌شود و پس از ۱۰ ماه مجدداً منتشر می‌شود. اختر در نخستین شماره پس از تعطیلی در شماره ۶۱ خود در مورخه پنجشنبه ۲۵ ذیحجه سال ۱۲۹۳ ه ق با چاپ سرمقاله‌ای تحت عنوان «آغاز سخن» می‌نویسد:
«مدتی این مثنوی تأخیر شد
مهلتی بایست تا خون شیر شد
تا نزاید بخت تو فرزند تو
خون نگردد شیر شیرین خوش شنو
به‌علت بعضی موانع و سبب‌ها بود که اداره پیش ناچار شده به‌اختیار اختر را تعطیل کرد. اکنون تعداد آن اسباب و تفصیل آن موانع را لزومی نیست. از طالبان مطالعه اختر پس از عذر‌خواهی چشمداشت داریم که بعد از آن همه جانفشانی و خسارتی که در آغاز کار به‌اداره عاید شد و امروز به‌یاری خداوندی دوباره اسباب طبع و نشر آن فراهم آمد. عذر ما را به‌جوانمردی خود بپذیرند و بر ما خرده نگیرند(والعذر عند کرام الناس مقبول)…»
سالها بعد دولت ایران با وجود جلوگیری و ممانعت از ورود و توزیع اختر برای توقیف دائم این روزنامه، فشار بسیاری را به دولت عثمانی وارد کرده و بوسیله عوامل خود به تحریک عثمانی‌ها می‌پردازد. در توقیف اجباری که به دستور مقام‌های عثمانی انجام گرفت، اختر اطلاعیه‌ای را با عنوان «اخطار» منتشر می‌کند:
«برهمگان پوشیده نیست که روزنامه اختر سالیان دراز است در پایتخت اعظم اسلام به نیت پاکی، طبع و نشر می‌شود. به اقتضای مقصود مقدسی که از روز نخستین پیشنهاد خود کرده، به قدری که توانسته، طرف آن مقصود مقدس را که خدمت به عالم اسلامیت و انسانیت است مهمل و متروک نگذاشته و همت به حصول آن گماشته است.
سپاس مرخدای را که تاکنون در قطع مراحل این خدمت معتنا، نیز لغزشی نداشته… ولی با همه این، در این جزء زمان یعنی در این یک ماه آخری اداره بهیّه مطبوعات به سببی که معلوم نیست، چشم از خدمات چندین ساله اختر پوشیده به پاره‌ای تکالیف شاقه که از ذکر آنها ما را شرم همی آید عرصه را بر اختریان تنگ گرفت و در بیست‌و‌ششم ماه جمادی‌الاخری به تفصیلی که شرح آن در نسخه ۲۶ مورخ دوازدهم رجب گذشت اختر را به طور موقت تعطیل کرد و چون تقصیری که مستلزم تعطیل باشد در میان نبود، لهذا پس از یک هفته، رخصت طبع و نشر ارزانی شد و پس از چند روز دیگر دوباره آن تکالیف شاقه که اختریان به جهات عدیده در قبول نکردن آن معذور بودند، به میان آمد، بالطبع امتناع شد. تا اینکه روز پنجشنبه بیست‌و‌ششم رجب، باز از اداره بهیه مطبوعات تعطیل‌نامه فرستاده شده که ترجمه آن ذیلاً نوشته می‌شود.
روزنامه اختر برای آنکه برخلاف امر و تنبیه حکومت رفتار و در آن حرکت نیز اصرار داشت، لهذا روزنامه مذکور از امروز به امر عالی «یعنی حکم صدراعظم» بلاتعیین مدت، تعطیل شد.«[۶]
سرانجام روزنامه اختر براثر مکاتبات سیاسی دولت ایران، پس از قتل ناصرالدین شاه توسط میرزا رضای کرمانی و سابقه دوستی وی با بعضی از نویسندگان روزنامه از قبیل میرزاآقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی و رایزنی‌های سید‌محمود‌خان علا‌الملک وزیر مختار ایران در استانبول با امرای دربار عثمانی، چاپ آن به‌دستور سلطان عبدالحمید متوقف و آخرین نسخه خود را به شماره دهم، سال بیست‌و‌سوم منتشرکرده و در ۳۰ ربیع‌الاول سال ۱۳۱۴ ه ق مطابق با ۸ دسامبرسال ۱۸۹۶م. برای همیشه از سوی دولت عثمانی توقیف می‌شود.
روزنامه«اختر» در ۹ جلد بین سالهای ۸۰ – ۱۳۷۸ توسط کتابخانه ملی با مقدمه مرحوم عبدالحسین نوایی باز چاپ شده است. همچنین نسخه الکترونیکی این روزنامه در مجموعه‌ای شامل ۶۰۰ روزنامه و ۸۰ مجله ایران در دوره قاجار، قبل و بعد از انقلاب مشروطه است که در ۱۴ حلقه لوح فشرده، توسط کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی گردآوری، اسکن و به کوشش فنی علیرضا طیرانی در مرداد‌ماه سال ۱۳۸۸ منتشر شده است.
منابع:
[۱] محسن میرزایی/ روزنامه‌ها و مجلات فارسی زبان در امپراتوری عثمانی/ روزنامه ایران/ شماره ۴۳۶۹/ صفحه ۱۵
[۲] بهرام جبارلوی شبستری/ درآمدی بر زیرساخت مطبوعاتی انقلاب مشروطه/ چگونگی شکل‌گیری، ویژگی‌ها، کارکردها و آسیب‌ها/ مجله آموزه، شماره ۶
[۳] محمد رادمرد/ روزنامه اختر، ستاره‌ای در آسمان استبداد ناصری
[۴] کاظم استادی/ روزنامه اختر و تغییر خط فارسی/ مجله بهارستان، شماره۱۶
[۵] رحیم رئیس نیا/ اختر در گذار از گازت تا روزنامه
[۶] محسن میرزایی/ روزنامه‌ها و مجلات فارسی زبان در امپراتوری عثمانی/ روزنامه ایران/ شماره ۴۳۶۹/ صفحه ۱۵
منبع: روزنامه ایران
